ذکر

یکـی از نیازهـای اساسـی انسـانها، نزدیکـی و تقـرب به خداوند است. ایـن نیـاز در یکـی از رفتارهـای دینـی معنـوی کـه ذکـر اسـت، بـه بهتریـن شـکل خـود را نشـان میدهـد. دعـا، راز و نیـاز، یـاد خداونـد، نمـاز و بسـیاری از رفتارهـای دینـی- معنـوی مختلـف بـه صورت هـای متنـوع ایـن اتّصـال و پیونـد را برقـرار میکننـد. بـه همیـن دلیـل اسـت کـه در اسـلام، ذکـر خداونـد توصیه شده است.

ذکـر بـه معنـای جـاری کـردن چیـزی بـر زبـان اسـت. همچنیـن معنـی کلمـۀ ذکـر، حفـظ معنـای یـک شـیء یـا حـاضر کـردن معنـی آن اسـت. در واقـع، ذکـر خداونـد بـه معنـای “خدابینـی”اسـت. ذکـر توانایـی اسـت کـه انسـان میتوانـد در همـه امـور و پدیده هـا از کوچـک و بـزرگ خداونـد را ببینـد واو را دریابـد.

بـه زبـان سـاده، ذکـر عبـارت اسـت از بـه یـاد خـدا بـودن، رابطـه ای کـه پیونـد بیشتـر و عمیـق بـا خداونـد را نشان می دهد

انواع ذکر

ذکـر دارای انـواع مختلفـی اسـت کـه در اثر رشد معنوی، به دنبال  یـک دیگـر می آیند

ذکر لفظی

اولیـن مرتبـۀ ذکـر، ذکـر لفظـی اسـت کـه انسـان بـا تکـرار الفـاظ و ذکرهـای مخصـوص، یـاد و نـام خـدای متعـال را بـر زبـان مـی آورد ماننـد گفـتن اللـه اکبـر، سـبحان اللـه و…ذکـر لفظـی، حمـد و سـپاس از نعمتهـای خداونـد، سـتایش پـروردگار و بیـان عشـق نسـبت بـه خداونـد اسـت. ذکـر لفظـی، خـود موجـب افزایـش احساسـات مثبــت در انســان میشــود

 ذکر قلبی

در ایـن نـوع ذکـر، یـاد و نـام خداونـد در تمامـی لحظـات و در تمامـی اعمـال بـر فـرد ذاکـر مسـلط اسـت. در چنیـن وضعیتـی، ارتبـاط و اتّصـال قـوی بیـن فـرد و خداونـد وجـود دارد و او خـود را بـه نوعـی  با منبع معنویت متصـل می بینـد. در چنیـن شرایطـی، انسـان خداونـد را در همـۀ فعالیتهـا بـر اعمـال و رفتــار خویــش ناظــر میدانــد و رابطــۀ عمیــق بیـن خـود و خداونـد را احسـاس میکنـد. یکـی از مصادیـق مهـم ذکـر، نـماز اسـت.

ذکـر لفظـی، مقدمـه ای اسـت بـرای ذکـر قلبـی. راه دسـتیابی بـه ذکـر قلبـی، ذکـر زبانـی اسـت. ذکـر قلبـی، اطاعـت و پیـروی کامـل از دسـتورات مذهبـی و معنـوی اسـت. در همـه حـال بـه یـاد خداونـد بـودن، او را ناظـر بـر رفتـار و اعـمال خـود دانسـتن و پیونـد عمیـق بـا وی داشتن است. فقـط در چنیـن شرایطـی اسـت کـه انسـان هیـچ گاه خـود را تنهـا و رهـا شـده احسـاس نمی کنـد بلکــه بــاور دارد کــه در همــه حــال و در همــۀ شرایــط خداونــد در کنــار او است و از رگ گــردن بــه او نزدیکتــر اســت.

پیامدهای ذکر

 عـلاوه بـر آن کـه ذکـر خـود تجربـۀ شـیرینی اسـت، کـه هـمان ارتبـاط و اتصـال بـا خداونـد اسـت، دارای پیامدهـای مهمـی اسـت کـه از بعـد سـامت جسـم و روان از اهمیـت بسـیار بالایـی برخـوردار اسـت. پیامدهـای ذکـر را میتـوان بـه صـورت زیـر خلاصـه کـرد:

• دستیابی به آرامش عمیق

فـردی کـه بـاور دارد بـا خداونـد رابطـه ای عمیـق دارد، در هـر شرایـط خداونـد بـا او در ارتبـاط اسـت و در لحظـات سـخت زندگـی در کنـار او قـرار دارد، مسـلم است  که کمتر دچار پریشانی می شـود. زیرا یـاد خـدا، منبـع آرامـش دلهاسـت

• اعتماد به نفس

اصولا هنگامی که انسان بـاور داشـته باشـد خداونـد در کنـار او و هـر لحظـه بـا اوسـت از اعتماد به نفس بالاتری برخوردار می شود. در چنیـن شرایطـی، انسـان نـه بـه آسـانی از اتفاقـات ناراحـت کننـده متأثـر می شـود و نـه از آن فــرار میکنــد، بلکــه می ایســتد و بــا مشــکلات، موانــع و ســختیها مبــارزه میکنــد

• امید و امیدواری

 افـرادی کـه اعتقـادات دینـی- معنـوی ضعیفـی دارنـد، یـا چنیـن دیـدگاه و چارچوبـی در زندگـی خـود ندارنــد، در فــراز و نشــیبهای زندگــی دچــار احســاس ناامیــدی و درماندگــی میشــوند. آنــان، بــه ایــن نتیجـه میرسـند کـه قـادر نخواهنـد بـود بـه آن چـه دوسـت دارنـد، دسـت یابنـد. در نتیجـه در مواجهـه بـا ناملایمـات، مشـکلات و شکسـتها بـه آسـانی تسـلیم میشـوند و از ادامـۀ راه خـود منصـرف میشـوند. در حالـی کـه ذکـر و یـاد خداونـد بـه انسـان نـه تنهـا آرامـش میدهـد، بلکـه بـه او کمـک میکنـد تـا در سـختیهای زندگـی خـود را تنهـا احسـاس نکنـد. بـه همیـن دلیـل، دچـار ناامیـدی و درماندگـی نیـز نخواهـد شـد. نتیجـۀ چنیـن وضعیتـی روحیـۀ سـالم، شـادی و موفقیـت بیشتـر اسـت.

• درست اندیشیدن

تحقیقـات بسـیاری، نشـان داده انـد کـه تفکـر انسـان و اندیشـۀ او، نقـش مهمـی در سـلامت وی دارنـد. در بسـیاری از اوقـات، افـراد توانمنـد، باهـوش و قـوی نمی تواننـد مسـایل خـود را بـه درسـتی حـل کننـد یـا بـرای زندگـی خـود تصمیـم بگیرنـد، زیـرا عوامـل مختلـف و متعـدد ذهـن آنـان را دچـار مشـکل کـرده اسـت. در نتیجـه فـرد قـادر نیسـت از توانـی کـه دارد، بـرای حـل مشـکلات خـود اســتفاده کنــد. گاهــی اوقــات نیــز فــرد از حــل مشــکل خــود بــاز می مانــد، زیــرا دچــار افــکار منفــی و مزاحـم شـده اسـت.

یکــی از مهمتریــن اثــرات ذکــر بخصوص ذکر لفظی آن است که مانع هجوم افکار منفی میشـوند، زیـرا ذهـن فـرد مشـغول کار مفیـد و سـالم دیگـری اسـت. در این حالت، فـرد قـادر خواهـد بـود از تـوان فکـری خـود بـه درسـتی اسـتفاده کنـد و مسـئله یـا مشـکل خـود را بـه درسـتی حـل کنـد

• احساس تسلط بر زندگی

 کسـی کـه بـاور دارد خداونـد یـار و یـاور او در سـختیهای زندگـی اسـت، بـه او نزدیـک اسـت، در هـر حـال و شرایطـی کـه باشـد، خداونـد در کنـار اوسـت، اگـر خداونـد را یـاد کنـد، خداونـد هـم او را یـاد خواهد کرد، مسلم است که در زندگی و کارهای خود احساس تسلط میکنـد. چـون خـدا بـا او اسـت. در چنیـن شرایطـی، یـک انسـان بـا یـک روحیـۀ فوق العـاده بـرای برنامه هـا واهداف خود تلاش بسیار خواهـد کـرد.

• پرهیز و دوری از کارهای ناسالم

فـردی کـه بـاور دارد خداونـد در همـه حـال و در همـه ی شرایـط وجـود دارد و ناظـر بـر رفتـار اوسـت، مسلم اسـت کـه بـه خـود اجـازه نمی دهـد کـه کاری نامناسـب، زشـت و ناپسـند انجـام دهـد

• مراقبت و توجه بیشتر به خود

 کسـی کـه وجـودی معنـوی دارد و بـاور بـه جهانـی هدفـدار دارد، همان طور که بـه یـاد خـدا است، بـه یـاد خویـش، کـه موجـودی بـا ارزشـهای معنـوی و الهـی اسـت، نیـز هسـت. ایـن یـاد بـه دو صـورت بـه مراقبـت بیشـر از خـود می انجامـد:

۱ -اثـر مسـتقیم و ۲-اثـر غیـر مسـتقیم

الف. اثـر مسـتقیم

 تحقیقـات نشـان داده اسـت تعلـق خاطـر بـه جهـان معنـا و یـاد خداونـد مسـتقیم بـر مراقبـت خـود تأثیـر دارد، زیـرا انسـان معنـوی- دینـی کمـتر بـه رفتارهـای ناسـالم، مخـرب و اشتباه می پـردازد. رفتارهـای ناسـالم، رفتارهایـی هسـتند کـه در درجـۀ اول بـه خـود شـخص صدمـه می زننـد؛ ماننـد اسـتفاده از الـکل، مـواد، سـیگار، قـمار، نـزول گرفـن، فریبـکاری و حیله گـری. اولیـن کسـی کـه بـا انجـام چنیـن رفتارهایـی صدمـه می ِ خـورد، خـود فـرد اسـت. بـه همیـن دلیـل، کسـی کـه خداونـد را ناظـر بـر اعـمال خـود می دانـد، خـود را بـه خداونـد نزدیـک احسـاس میکنـد و بـاور دارد کـه خداونـد در همـۀ شرایـط در کنـار او و بـا اوسـت، بـا انجـام نـدادن چنیـن رفتارهایـی بیشـر سـالم می مانـد و از خـود نیـز مراقبـت بـه عمـل مـی آورد.

ب. اثـر غیرمسـتقیم

 ایـن یادهـا پیامدهـای مثبـت بسـیاری در زندگـی انسـان دارد؛ از جملـه افزایـش امیدواری، اعتماد به نفس و احساس تسلط در زندگـی داشـتن و … چنیـن روحیـه ای، مانـع اسـتفاده از روشهــای ناســالم در زندگــی می شــود. افــرادی بیشـتـر بــه چنیــن رفتارهــای ناســالمی میپردازنــد کــه ناامید هستند و قــادر بــه تفکــر ســالم نیســتند و بــرای کســب آرامــش بــه سراغ رفتارهـای ناسـالم میرونـد. حـال، وقتـی فـرد از آرامـش و سـلامت روانـی بیشتـری برخـوردار اسـت، دلیل یـا میلـی بـرای رفتارهـای ناسـامل وجود نـدارد. بدیـن ترتیـب، یـاد خداونـد، منجـر بـه مراقبـت و توجـه بیشـتـر بــه خــود می شــود.

تمرین: به نظر شما یاد خدا چه تاثیر دیگری بر زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد؟

موقعیتهای استفاده از ذکر

اگر چـه در هـر حـال و هـر موقعیتـی، ذکـر مناسـب و بـه جاسـت و انسـان ذاکـر،  در همـه حـال و در همـه شرایـط، بـه یـاد خداونـد است، بـا ایـن حــال، در موقعیت ِ هــای خاصــی از زندگــی، اســتفاده از ذکــر بــه شــدت توصیــه شــده اســت:

• هنگام خشم:

اگـر چـه خشـم، یکـی از هیجانهـای عـادی و معمـول انسانهاسـت ولـی لازم اسـت کـه فـرد بتوانـد مدیریـت مناسـبی بـر خشـم خـود داشـته باشـد؛ در غیـر این صـورت ممکن اسـت حرفـی بزنـد، کاری کند یا تصمیمـی بگیـرد کـه بعـداً باعـث پشـیمانی وی شـود و خودش یـا دیگـران را در دردرس هـای زیـادی بیاندازد. یکـی از مقابله هـای بسـیار مناسـب بـرای مدیریـت خشـم آن اسـت کـه فـرد بتوانـد توجـه خـود را بـه موضـوع دیگـری معطـوف کنـد. اسـتفاده از چنیـن تکنیکـی باعـث می ِ شـود که فـرد بتوانـد از موضـوع مورد عصبانیـت کـه ذهـن و فکـر او را بـه خـود مشـغول کـرده، بیـرون آیـد و بـه موضوع دیگـری که خنثی اسـت توجـه کنـد و در نتیجـه بتوانـد از عصبانیـت خـود بکاهـد و به آرامـش برگردد. با این حال، گاه سـخت اسـت ِ کـه فـرد بتوانـد چنیـن کاری انجـام دهـد. ولـی هنگامـی کـه موضـوع ذکـر در میان باشـد هر موضـوع ذکری ِ و یـاد کـردن از خداونـد، برگردانـدن تمرکـز از موضـوع مـورد عصبانیـت است و بسـیار دلنشـین خواهـد بـود. در این حالت، از خشـم و عصبانیت فرد کاسـته می شـود و از تصمیم هـا، اعمال و گفتـار عجولانه و نامناسـب، نیـز پیشـگیری می شـود.

تمرین: بـه نظـر شـما یـاد خداونـد بـه هنـگام خشـم، چگونـه می توانـد باعـث کاهـش خشـم شـود؟ حداقـل سـه مـورد را بیان کنید.

• هنگام سختی ها

چــه ذکــر لفظــی و چــه ذکــر قلبــی، بــه هنــگام ســختی ها بــه انســان کمــک می کنــد. ذکــر لفظــی، توجــه فــرد را از موضوعــات پریشــان کننــده و آزارنــده دور میکنــد و از ســوی دیگــر بــه وی آرامــش می دهـد. البته، ذکـر قلبـی، آرامش عمیق تـر و اساسـی تری بـه دنبـال مـی آورد. در چنیـن شرایطـی، فـرد بـا ِ یـاد خداونـد و لـمس حضـور وی در همـه اوضـاع و احـوال، بـه خصـوص در شرایـط سـخت زندگـی، قـادر بـه تحمـل شرایـط سخت زندگی خواهـد شد.

• هنگام کار و کوشش

در بســیاری از موقعیتهــای زندگــی کــه فــرد در حــال کار و کوشــش اســت تــا بتوانــد بــه اهــداف مختلـف خود در زندگـی دسـت یابـد؛ دچـار احساسـات مختلـف بـه خصـوص تـرس از شکسـت می شـود کـه اگـر نتوانـد ایـن موضوعـات را بـه درسـتی مدیریـت کنـد، تحـت تأثیـر آنهـا از تـلاش و کوشـش ناامیـد شـده و در نتیجـه دچـار شکسـت می شـود. این تجربـۀ شکسـت خود باعـث ایجـاد تـرس بیشتـر، ناامیــدی بیشــر و … می شـود کــه دوبـاره بــه شکســت یــا تســلیم فـرد منج می شود. بــه همیــن ترتیـب، ناگهـان افـکار و تجـارب آزارنـده و ناسـالم، ذهـن و رفتـار فـرد را در خـود می پیچنـد.

• هنگام شادمانی ها

 ذکـر چیـزی نیسـت کـه محـدود بـه شرایـط خاصـی از زندگـی باشـد. نباید فقط در سـختی ها و بحران هـای زندگـی بـه ذکـر بنشـینیم، بلکـه توصیـه شـده اسـت کـه هنـگام شـادمانی ها و اوقـات خـوش زندگـی نیـز بـه یـاد خداونـد باشـید. ذکـر، بـه یـاد خداوند بـودن اسـت و وجود او را در همـه حـال در کنـار خـود و ناظـر بـر اعمال خود دانستن است. نکتۀ مهم آن اسـت که چنیـن به یاد خداوند بـودن، ذکر او گفتن، او را حـس کـردن، بـه خصـوص در شـادمانیها بـه مفهوم شـکر کـردن بسـیار نزدیک می شـود. شـکر خداونـد، نعمـت و بـرکات را زیـاد و زیادتر خواهـد کرد.

تمرین: یاد خدا در هنگام شادمانی های زندگی، چه تاثیری بر سلامت فرد و جامعه دارد؟

نکته مهم: بـه یـاد داشـته باشـید، مهارت هـای معنـوی و از جملـه پـرورش ذکـر و یـاد خداونـد، چیـزی نیسـت کـه نیـاز بـه زمـان و مـکان خاصـی داشـته باشـد، بلکـه در هـر جایـی و در هـر لحظـه ای ممکـن اسـت انجـام شـوند. مهـم ایـن اسـت کـه شمـا بخواهیـد و بـاور کنیـد کـه تمرینـات شـما در زندگی فردی و اجتماعی تان، تاثیر دارد.

فعالیتهایی که به شما کمک میکند تا ذکر و یاد خداوند در زندگیتان افزایش یابد:

• هنگامــی کــه بــا مشــکل، مانــع، بحــران و ســختی برخوردیــد، حکمــت و معنــای نهفتــه آن را کشــف کنیــد.
• ارزش امکانـات، نعمتهـا و نـکات مثبـت زندگـی خـود را بدانیـد و از بابـت آنهـا قـدردان باشـید.
• بــه پدیده هــای طبیعــی و زیبایی هــای اطــراف خــود دقّــت کنیــد. هــر کــدام از آنهـا، نشـانه ای از خداونـد اسـت.
• به روابط عمیق انسانی، دوستی ها و روابط مثبت فامیلی خود فکر کنید.
• بـه انسـانهای اطـراف خـود کمـک کنیـد نـه بـرای شـهرت و نـام، بلکـه بـا یـاد خداونـد و بـرای او.
• در موقعیتهــای مختلــف زندگــی و مکانهــای مختلــف حضــور خداونــد در زندگــی خــود را بررســی کنیــد.
• همه این موارد را ذکر تلقی کنید و تکرار مکرر کنید

بیشتر به زیارتگاه ها، اماکن مذهبی و مقدس بروید و یا هر جای دیگری که:

• وجود خداوند را بیشتر میتوانید احساس کنید.
• رفتارهای دینی- معنوی بیشتری انجام دهید.
• در احساسات مختلف که در شما برانگیخته میشود، خداوند را به یاد آورید
• شکر نعمتهای خداوند را به جای آورید.
• در موقعیتهـای مختلـف زندگـی خداونـد را بـه یـاد آوریـد. خداونـد از رگ گـردن بـه انسـان نزدیکتـر اسـت خداوند، در همـه جـا و همـۀ شرایـط بـا شماسـت.
• قبل از انجام هر تصمیم، برنامه، گفته و نظری، به خداوند فکر کنید.
• در هـر اتفاقـی کـه بـرای شـما رخ میدهـد، قبـل از هـر چیـز حکمـت و مصلحـت خداونـد را در نظـر داشـته باشـید.

نتیجه گیری:

یــاد و ذکــر خداونــد بــه دو صــورت اســت: ذکــر لفظــی کــه تکــرار الفــاظ اســت و فــرد نامهــای مختلـف خداونـد را بـه زبـان مـیآورد و ذکـر قلبـی کـه همان ارتباطـی اسـت کـه انسـان بیـن خـود و خـدای خـودش اتصـال برقرار میکنـد. معمـولا ایـن دو ذکـر بـا هـم هسـتند. ذکـر و یـاد خداونـد اثـرات مختلفـی بـر زندگـی انسـان دارد از جملـه: دسـتیابی بـه آرامـش، افزایش اعتـماد بـه نفـس، مراقبـت بیشتـر از خـود، دوری از کارهای ناشایست،  افزایش تسلط بـر زندگـی، افزایش امیـد و امیـدواری، درسـت اندیشـیدن. یاد و نام خدا در مواقــع بســیاری بــه انســان کمــک میکنــد از جملــه مواقــع ناراحتــی و شــادمانی، کار و کوشــش، خشــم و ناکامی هـا و سـختیهای زندگـی. ذکـر و یـاد خداونـد هماننـد هـر مهـارت دیگـری، نیـاز بـه تمریـن و تـلاش دارد.